Van werknemer naar zelfstandig professional: soms noodgedwongen, maar eenmaal daar wil de meerderheid niet meer terug.
Een loopbaan heeft een startpunt en een eindpunt. Als er iets is dat deze tijd kenmerkt dan is het dat start- en eindpunt niet meer zo vastomlijnd zijn. Het best zichtbaar is dit in de laatste fase van de loopbaan: abrupt stoppen, van de ene op de andere dag, is voor een grote groep mensen geen optie meer. Er wordt bijgeklust, afgebouwd of overgegaan naar een ander soort -vaak onbetaald- werk. Maar ook het startpunt is voor velen niet meer het moment waarop de eerste formele arbeidsovereenkomst wordt getekend. Zowel hoogopgeleiden als minder opgeleide mensen doen eerste werkervaringen al veel eerder op.
Naast begin- en eindpunt onderscheidt een loopbaan zich ook door de rol en positie. In de kern zijn er 3 arbeidsvormen in een loopbaan te onderscheiden:
- Werknemer
- Zelfstandig professional
- Ondernemer
Een werknemer heeft tijd als risicofactor. Tijd kan niet meer worden teruggewonnen na een verkeerde keuze. Als een dienstverband eindigt in teleurstelling, is de bestede tijd niet meer in te halen. Resultaat: ouder, en -hopelijk- wijzer. Een zelfstandig professional heeft daarnaast ook arbeid als risicofactor. Anders dan een werknemer kan onverhoopt arbeid worden verricht zonder dat daar inkomsten tegenover staan. Nota’s kunnen niet betaald worden, opdrachtgevers vragen korting en offerte-trajecten zijn bewerkelijk en dikwijls niet betaald. Een ondernemer investeert naast tijd en arbeid nog een derde risicofactor: kapitaal. Alle 3 kunnen verloren gaan met alle gevolgen van dien.
Wat zien wij als ontwikkeling in de achterliggende jaren? Evident is dat velen de stap van werknemer naar zelfstandig professional maakten. Binnen de EU is Nederland het land waar deze ontwikkeling het sterkste was (bron: CBS/Eurostat). De omgekeerde beweging is ook te zien, meestal pas aan het einde van de loopbaan overigens. Opvallend is dat de stap van zelfstandig professional naar ondernemer minder vanzelfsprekend is. Hoewel echte trends en cijfers ontbreken, is de omvang van de groep ondernemingen stabieler dan de omvang van de groep van werknemers en zelfstandigen (CBS/groei ondernemingen >10 fte). De stap van werknemer naar zelfstandig professional is minder groot dan de stap naar ondernemer, klaarblijkelijk.
Om dit in perspectief te plaatsen, is het zinvol te kijken naar het hoe en waarom van wisselingen ‘in de wacht’. Wanneer wordt iemand zelfstandig professional? Sinds 2003 is het aantal zzp’ers met bijna 500.000 toegenomen. Een ongeëvenaard succesverhaal, zo lijkt het, zeker voor mensen met specifieke kennis en deskundigheid. Opvallend is dat de weg terug (naar werknemer) helemaal niet zo wenselijk is (Interim Index 12 tot en met 16), zelfs niet in economisch mindere tijden. Alleen bij het stijgen der jaren wordt het verlangen naar een dienstverband groter, waarbij de dragende factor in veel gevallen een kortere reisduur woon-werkverkeer is. Een ander factor is het zich weer willen binden aan een organisatie.
Een belangrijk deel van deze populatie van 500.000 mensen werd min of meer noodgedwongen zelfstandig (vaak overigens geholpen door een vertrekregeling). Klaarblijkelijk was een externe impuls (ontslag, overbodige geworden positie, verschil van inzicht etc.) nodig om een stap te zetten die naderhand zo gek nog niet bleek te zijn. De loop van de loopbaan: zelden, zo is onze ervaring, worden dit type keuzen bewust gepland en gemaakt. Juist daarom is het goed te kijken naar de ervaringen gaandeweg. Wat zijn de lessons learned, wat zijn de valkuilen? Ingegeven door de uitkomsten van de interim index onderzoeken gedurende de jaren 2008 tot heden en ingegeven door onze jarenlange ervaringen en expertise.
In de kern onderscheiden wij 5 ervaringen die zelfstandigen na verloop van tijd aangeven. Welke zijn dat?
1 De stap van werknemer naar zelfstandig professional is veel moeilijker dan andersom
Veel werknemers hebben onvrede over nogal wat facetten die in de werkomgeving te vinden zijn. Deze onvrede neemt toe naar mate de jaren verstrijken (FNV). Het loskomen van een vast dienstverband is een van de zwaarste beslissingen gedurende een loopbaan. Vaste patronen (inkomsten, werkomgeving, activiteiten) worden drastisch doorkruist, zonder dat de nieuwe wereld echt is beleefd en ervaren. Eenmaal daar aangekomen, is de stap terug veel minder ingrijpend. Het is niet het oude, bekende terrein waarom de stap terug makkelijk is, nee: het zijn de ervaringen die horen bij zelfstandigheid die mensen wendbaarder hebben gemaakt.
2 Eenmaal zelfstandig geworden, is de drang naar vast dienstverband veel minder groot
Veel mensen denken vooraf dat het tijdelijk is, het zelfstandig dienstverband. “Als zich iets voordoet, ga ik weer terug”, denkt menigeen. Toch is de praktijk anders. Zelfs mensen die niet vrijwillig zelfstandig zijn geworden, zien na verloop van tijd vaak de voordelen van de zelfstandigheid. Het terugkeren naar een vast dienstverband is geen obsessie meer, het kan, maar hoeft niet.
3 Vrijheid, autonomie en onafhankelijkheid zijn de drijvende elementen
Vraag een zelfstandige naar het hoe en waarom van zijn bestaan. Als eerste wordt steevast een van de drie (vrijheid, autonomie of onafhankelijkheid) genoemd. Niet in het rijtje: inkomen. Het een is het gevolg van het ander, maar niet andersom.
4 Ondernemer ben je, ondernemend zijn kun je leren
Bij velen heerst het beeld dat je ondernemer moet zijn om zelfstandig te werken. De werkelijkheid is veel genuanceerder. Een relevant netwerk, specifieke expertise en zelf startend vermogen doen wonderen. De eerste twee zijn te verkrijgen, de laatste iets minder.
5 Trots wint van zorgen
Vaste inkomsten ontbreken, nieuwe opdrachten laten lang op zich wachten en eenmaal in een mooie opdracht beland, blijkt het allemaal niet zo fraai te zijn. Het is slechts een aantal vaak gehoorde ervaringen. Het leven als zelfstandige is verre van zorgeloos. Naar mate de tijd verstrijkt, ontstaat vaak een andere beleving: die van trots. Zeker wanneer oude collega’s worden opgezocht of vroegere herinneringen worden herbeleefd. “Zelf je opdrachten creëren, direct resultaat ervan zien en los van carrièreperspectief vrijelijk kunnen opereren in een organisatie: wie wil dat niet”, zei een van de met ons werkende interim managers.
